Jan Heweliusz (łac. Johannes Hevelius, niem. Johann Hewelcke; ur. 28 stycznia 1611 w Gdańsku, zm. 28 stycznia 1687 w Gdańsku) – astronom i kons
truktor instrumentów naukowych. Był wynalazcą peryskopu, browarnik i radny miasta Gdańska oraz astronom królewski królów Władysława IV i Jana III Sobieskiego, dotowany był także przez króla Francji Ludwika XIV.
W Polsce rok 2011 ustanowiono, na jego cześć, rokiem Jana Heweliusza.
Heweliusz był absolwentem gimnazjum w Gdańsku, gdzie astronomią zainteresował go Piotr Krüger. Studiował potem przez rok prawo w Lejdzie.
W latach 1632–1643 podróżował do Szwajcarii, Londynu i Paryża, gdzie poznał wielu astronomów - wśród nich Pierre'a Gassendi (1592–1655). W roku 1634 wrócił do Gdańska. W 1639 poświęcił część majątku rodzinnego na budowę własnego, największego w owym czasie, obserwatorium astronomicznego. Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687, w dniu swoich 76. urodzin.
Mówiono, że jego wzrok był tak dobry, że mógł dostrzec nawet gwiazdy siódmej wielkości. Za przykładem Tycho Brahe, Heweliusz zbudował szereg oktantów, sekstantów i lunet oraz uzyskał dokładność pomiarów pozycji gwiazd do 28" w mierze łukowej używając przyrządów bez powiększenia kątowego. Wyniki jego pomiarów okazały się bardziej precyzyjne niż osiągnięte wcześniej przez Tycho. Z pomocą swojej drugiej żony, Elżbiety, stworzył katalog gwiazd. Część dorobku badawczego Heweliusza uległa zniszczeniu, kiedy 26 września 1679 jego dom i obserwatorium spaliły się, spłonął m.in. prawie cały nakład Machina Coelestis.
Atlas ciał niebieskich powstawał przez wiele lat i został opublikowany pośmiertnie w roku 1690 przez żonę Heweliusza. Atlas ten zawiera m.in. cytaty z atlasu Uług Bega.
Na początku okresu 1670–1679 Heweliusz zaangażował się w gorącą polemikę z Johnem Flamsteedem (1646–1719), a później z Robertem Hookem (1635–1703), którzy uznawali, że tylko użycie teleskopów i mikrometrów pozwala na dokładne określenie pozycji ciał niebieskich. Rozejm został osiągnięty dopiero w roku 1679, kiedy to młody wówczas Edmund Halley (1656–1742) został wysłany przez angielskie Royal Society do Gdańska. Halley potwierdził dokładność pomiarów Heweliusza, a do Anglii przywiózł jeden z jego teleskopów.
Heweliusz był znanym i szanowanym astronomem. W roku 1664 został przyjęty do angielskiego Royal Society, a w 1666 zaoferowano mu kierownictwo w nowo zbudowanym obserwatorium w Paryżu, w którym dyrektorem został jednak Cassini, bo Heweliusz tym stanowiskiem nie był zainteresowany. Heweliusz przeprowadził wiele obserwacji księżycowych, planetarnych i słonecznych. 22 listopada 1644 zaobserwował fazy planety Merkury. Obserwował również tranzyt Merkurego. Wyniki obserwacji Księżyca opublikował w Selenografia (1647), a pózniejsze są wzmiankowane w Machina Coelestis (1679). Nadał nazwę faculae jasnym regionom wokół plam słonecznych nazywanych współcześnie pochodniami. Obserwował siedem komet, którym poświęcił dzieło Cometographia (1668), a także okreslił granice siedmiu wprowadzonych przez siebie nowych gwiazdozbiorów.
Wyniki jego obserwacji plam słonecznych z lat 1642–1679 mają dzisiaj szczególne znaczenie, jako że obejmują pierwszą część Minimum Maundera aktywności słonecznej, oraz okresu bezpośrednio go poprzedzającego.
W 1678 jego obserwatorium odwiedził król Jan III Sobieski, który wsparł wysiłki astronoma. W 1683 dla uczczenia zwycięstwa wojsk polskich Sobieskiego pod Wiedniem Heweliusz nadał nowo opisanej konstelacji nazwę Tarcza Sobieskiego.
Źródło: Wikipedia